Đọc thêm: http://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/214677/con-duong-dua-viet-nam-den-van-minh.html
CON ĐƯỜNG ĐƯA VIỆT NAM ĐẾN VĂN MINH
Con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc không cách nào khác. Chỉ có bước tới chứ đừng bước lui.
Điều gì cần cho Việt Nam lúc này?
LTS: Góp phần bàn luận tiếp câu chuyện mà nhà văn Nguyễn Quang Thiều đã đặt ra dịp đầu năm mới “Con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc”, Tuần Việt Nam xin đăng bài viết của GS Cao Huy Thuần để bạn đọc cùng tham khảo.
Lẫn lộn giữa “văn minh” và “văn hóa”
"Thế nào là một dân tộc văn minh?", muốn trả lời câu hỏi ấy phải trả lời câu hỏi: "Thế nào là văn minh? Văn minh là gì?". Riêng định nghĩa này thôi, bao nhiêu là phức tạp. Có ai đồng ý với ai đâu? Mỗi tác giả lớn có một giải đáp riêng, lắm khi trái ngược từ căn bản.
Điểm căn bản đầu tiên là sự dùng lẫn lộn giữa "văn minh" và "văn hóa" - "civilisation" và "culture" - mà "văn hóa" lại cũng gây bất đồng trong định nghĩa.
Lịch sử của hai từ "văn minh" và "văn hóa" rất dài, rất xưa ở Âu châu. Lúc đầu, "văn minh" bao hàm hai lĩnh vực: vật chất và tinh thần. Rồi từ "văn hóa" xuất hiện, và nhiều tác giả có khuynh hướng phân biệt, trao phần tinh thần cho văn hóa, phần vật chất cho văn minh.
Văn minh là gì? Có người nói: "đó là đường sá, hải cảng, bờ sông". Nhưng
người khác bác bỏ: "văn minh là phải có một tối thiểu khoa học, nghệ thuật, trật
tự, đạo đức..." Nghĩa là tất cả những gì mà con người thu thập được như vốn
liếng đã tạo ra. Vậy điểm đầu tiên phải ghi là biên giới giữa tinh thần và vật
chất không rõ ràng: văn minh là tinh thần hay vật chất, hay lẫn lộn cả
hai?
Điểm thứ hai là việc sử dụng từ "văn minh" cho cá nhân hay tập thể. Ta
có thể nói: "một người văn minh"? Hay chỉ nên dùng từ ấy cho một xã hội, một
nước, một vùng?
Thông thường, ta vẫn nói: "Đừng nhổ nước miếng bừa bãi, hãy cư xử như
một người văn minh". Ấy là nói về cá nhân. Và ta lại nói: "Văn minh Trung Hoa
khác với văn minh Nhật Bản", "văn minh Tây phương không giống văn minh Đông
phương".
Ấy là nói về tập thể. Bây giờ, từ "văn minh" hay dùng cho tập thể. Chẳng
hạn quyển sách danh tiếng một thời và hứng chịu chỉ trích cũng lắm của Samuel
Huntington mang nhan đề là "Va chạm giữa các nền văn minh". Câu hỏi đặt ra - một
"dân tộc văn minh" - nằm trong nghĩa tập thể
này.
Thế nhưng
nó lại gợi ra một vấn đề lý thuyết sôi nổi, và đây là điểm phải ghi thứ ba: Nói
rằng một "dân tộc văn minh", thế chẳng phải hàm ý rằng có những dân tộc không
văn minh sao? Vậy thì thế nào là một dân tộc không văn minh? Lấy tiêu chuẩn gì
chính xác để phân biệt? Nói như thế cũng hàm ý rằng có nấc thang giá trị để phê
phán: dân tộc này văn minh cao hơn dân tộc kia. Thế nào là cao, thế nào là thấp,
dựa trên tiêu chuẩn gì?
Tôi đọc ba tác giả được xem là bậc thầy, không phải chỉ ở Pháp mà cả
trên quốc tế. Trước hết là nhà sử học Jacques Le Goff. Về thắc mắc thứ nhất,
tinh thần hay vật chất, ông trả lời: "Cái đẹp, công lý, trật tự...". Nghĩa là
những yếu tố tinh thần. Xin trích nguyên văn: "Văn minh dựa trên sự tìm tòi và
thể hiện của một giá trị cao hơn, trái với văn hóa được xem như là toàn thể
những tập tục và những thái độ. Văn hóa nói chuyện dưới đất, văn minh siêu việt
trên cao. Cái đẹp, công lý, trật tự....Các nền văn minh được xây dựng trên những
yếu tố đó. Ví dụ việc sử dụng đất: văn hóa sản xuất ra lợi ích, gạo, trong khi
văn minh sản sinh ra cái đẹp bằng cách tạo
vườn".
Ông nói: vườn Nhật khác với vườn Tàu, và cái khác ấy chịu ảnh hưởng của
tôn giáo và tâm linh. Vườn Anh cũng khác với vườn Pháp. Một bên tôn trọng vẽ
thiên nhiên, dễ gợi lên tình cảm lãng mạn, mơ mộng; một bên bài trí có hệ thống,
ngay hàng thẳng lối, biểu lộ tinh thần duy lý của con cháu Descartes. "Văn hóa
đặt ưu tiên cho ý nghĩ về thực dụng, về an ninh, về giàu có, khác với văn minh
đặt giá trị trên tâm linh và thẩm mỹ" (Le Monde
23-1-2014).
Đặt văn minh trên tiêu chuẩn tinh thần như vậy, không thể nói văn minh
nào cao hơn văn minh nào. Ai dám nói vườn Anh đẹp hơn vườn Pháp, vườn Tàu cao
cấp hơn vườn Nhật? Thế nhưng phần đông định nghĩa ngày nay không đặt văn minh ở
trên cao, văn hóa ở dưới thấp như vậy. Văn minh, theo phần đông, liên quan đến
những yếu tố vật chất hơn là tinh thần, tuy rằng không phải gạt bỏ hoàn toàn yếu
tố tinh thần. Chỉ định nghĩa như vậy mới bảo vệ được quan điểm cho rằng có văn
minh cao, văn minh thấp.
Nhưng đó là nói về Âu châu từ thế kỷ 17, 18. Nếu đặt vấn đề tiến bộ trên
bình diện lịch sử cả nhân loại thì tiến bộ là gì? Tôi tìm đến ông thầy thứ hai,
Claude Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học này phân biệt hai loại xã hội: "xã hội
lạnh" và "xã hội nóng". "Xã hội lạnh" hoạt động như đồng hồ, "xã hội nóng" hoạt
động như động cơ hơi nước.
Các "xã hội lạnh" (xã hội tiền sử chẳng hạn) có văn hóa nhưng không có
lịch sử vì chỉ lặp đi lặp lại y hệt, từ thế hệ này qua thế hệ khác, tránh mọi
thay đổi về kỹ thuật, cách sống, thân tộc hay cách tổ chức quyền lực. Các "xã
hội lạnh" có khuynh hướng sẽ biến mất, bị nuốt, bị phá hủy bởi các "xã hội
nóng". Ngày nay, ai cũng biết "xã hội nóng" là các xã hội nào. Ai cũng biết xã
hội nào năng động, sáng tạo trong mọi lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, kinh tế, mỹ
thuật, giáo dục, tổ chức xã hội... Và ai chắc cũng lo, không biết xã hội ta có
đang nguội dần không? Hôm nay cái đồng hồ đều đặn gõ 12 tiếng, ngày mai cũng đều
đặn leng keng 12 tiếng y hệt, và ngày kỉa, ngày kia, ngày kìa cũng vẫn 12 tiếng
ấy, biết rồi khổ lắm nói mãi.
Làm tổng hợp trên các điều vừa nói - vật chất và tinh thần, cá nhân và
tập thể, tiến bộ và trì trệ - tôi đi đến kết luận của một ông thầy thứ ba, nhà
xã hội học Edgar Morin: "Văn hóa là toàn thể những niềm tin, những giá trị đặc
thù của một tập thể riêng biệt. Văn minh là những gì có thể thuyên chuyển từ tập
thể này qua tập thể khác: kỹ thuật, kiến thức, khoa học…Chẳng hạn văn minh Tây
phương mà ngày nay đã lan ra toàn cầu hóa, là một văn minh được định nghĩa là
toàn thể những phát triển về khoa học, về kỹ thuật, về kinh
tế".
Nhưng ông nói thêm một điều quan trọng: "Và chính văn minh Tây phương ấy
ngày nay đang mang đến nhiều hậu quả tiêu cực hơn là tích cực. Đây là điều cần
phải cải tổ, nghĩa là cần phải có một chính sách văn
minh".
Đoạn sau trùng ý với Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học này mượn từ
"entropie" trong nhiệt động học để nói rằng văn minh có khuynh hướng tiến đến
tình trạng xáo trộn của hệ thống: gia tốc dân số, tranh chấp xã hội, cạnh tranh
kinh tế, đụng độ vũ trang, chạy đua khí giới, chiến tranh, vắt kiệt tài nguyên,
phá hủy thiên nhiên, tiêu thụ phung phí... Làm sao chữa lại những hậu quả "tiêu
cực" ấy? Lévi-Struss cậy đến văn hóa, và văn hóa theo ông là tâm linh, đạo đức,
triết lý, nghệ thuật và chính trị.
Chính trị theo nghĩa nguyên thủy của Hy Lạp ngày xưa: là cách tổ chức
nhà nước thế nào để đạt được phúc lợi chung. Ta thấy đó, ta trở lại với những gì
ta nói từ đầu: sự lẫn lộn giữa văn hóa và văn
minh.
Văn minh và dân chủ
Vậy thì tôi cũng đành lẫn lộn thôi. Suy nghĩ như một người Việt Nam trong bối cảnh hiện nay của Việt Nam, tôi trả lời rằng một dân tộc văn minh là một dân tộc có văn hóa cao, nghĩa là năng động, nghĩa là không trì trệ, trên mọi phương diện, vật chất cũng như tinh thần, đầu óc cá nhân cũng như tổ chức xã hội, quyền lực, tiến bộ cùng với xu hướng của thế giới, nhưng không quên rằng mỗi người đều là con cháu thừa tự.
Tôi xin cắt nghĩa mấy chữ sau cùng. Mỗi sáng tạo, hủy diệt, hay mỗi biến
chuyển của một nền văn minh đòi hỏi phải có thời
gian.
Vì vậy, trong lịch sử các văn minh, cũng như trong nếp suy nghĩ về văn
minh, ý nghĩa thừa tự là căn bản. Một nền văn minh được xây dựng lần hồi, làn
sóng này tiếp theo làn sóng khác, về giá trị, về tập tục, về niềm tin. Phải có
thời gian để biến chuyển và để củng cố. Để thâu nhận từ bên ngoài và để bảo tồn
tận bên trong. Hiện nay, cách mạng tin học và tình trạng toàn cầu hóa có khuynh
hướng đồng hóa hết thảy mọi nền văn minh. Nếu chạy theo "văn minh kỹ nghệ", tiến
bộ vật chất một cách mù quáng, không chừng ta thắp một cây hương cho tổ tiên nào
không phải là của ta.
Riêng về mối tương quan giữa tập thể và cá nhân, phải nhấn mạnh rằng một
tập thể không thể văn minh nếu con người trong đó không văn minh. Giáo dục,
chính là để đào tạo nên những con người văn minh. Và thế nào là con người văn
minh? Là biết yêu chân, thiện, mỹ. Yêu sự thật, yêu cái tốt, cái đẹp. Chỉ nói sự
thật mà thôi, thế nào là yêu sự thật? Là ghét giả dối. Giáo dục là không dạy con
trẻ đưa nói láo lên thành hệ thống cai trị.
Nhưng muốn có một nền giáo dục như vậy, tất nhiên phải đặt chính trị lên
hàng đầu. Bởi vì chính trị chỉ huy giáo dục. Xưa nay nhà trường chỉ có hai loại:
nhà trường dạy phán đoán và nhà trường không dạy phán đoán. Loại nhà trường sau
là để minh họa.
Cho nên, cuối cùng, con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc
không cách nào khác dân chủ. Bắt đầu bằng thực tâm muốn thực hiện dân chủ. Rồi
có thể không vội. Dân chủ hóa lần hồi. Nhưng làm đừng khác nói. Và người dân cứ
lấy sáng kiến mà làm. Bước tới chứ đừng bước
lui.
Và thấy rằng xu hướng dân chủ là không tránh được, không trước thì sau
thôi, bánh xe lịch sử sẽ nghiền nát mọi chướng
ngại.
GS. Cao Huy Thuần (từ Pháp)Meditation Deep Relaxation
http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam
Trở về trang chính hoangkim vietnam, hoangkim, hoangkimvietnam, Hoàng Kim, Ngọc Phương Nam, Chào ngày mới Thung dung, Dạy và học, Cây Lương thực, Tin Nông nghiệp Việt Nam, Food Crops, foodcrops.vn, Cassava in Vietnam, Cassava News, VietnamAfricaCassavaRice, Cassava News, Khát khao xanh, Dayvahoc, Học mỗi ngày, Danh nhân Việt , Food Crops News, Điểm chính, CNM365, Câu chuyện ảnh, 5 phút thư giản, Kim LinkedIn, KimTwitter, KimFaceBook Đọc lại và suy ngẫm, Việt Nam tổ quốc tôi, Tình yêu cuộc sống, Thơ cho con
EmoticonEmoticon